Grodzisko w Starym Bielsku
Odkryte i nieodkryte…
Dziś spróbujemy zanurkować w otchłani czasu i to bez kompletnego sprzętu. Dlaczego bez? Otóż trudno z pełną stanowczością określić obecnie wygląd i warunki jakie panowały w okresie rozkwitu średniowiecza w miejscu gdzie osiedlili się nasi pierwsi mieszkańcy. Wiedza jaką posiadamy dzięki nie tylko historykom i archeologom, ale również i innym pokrewnym zawodom jest wciąż niewystarczająca i trudna do zdobycia by mieć pełne wyobrażenie o tym miejscu z tak odległego okresu.
Szacuje się jednak że pierwsza osada tzw. grodzisko w Starym Bielsku, bo o nim mowa powstało w XII-XIII w. Jest to dziś pozostałość po ufortyfikowanym osiedlu położone ok. 2 km na zachód od późniejszego miasta Bielska. Teren grodziska znajduje się na wysokości 340-350 m n.p.m. w pobliżu doliny Potoku Starobielskigo – jednego z dopływów Białej. Zbliżony kształtem do koła ogrodzone było dwoma pierścieniami wałów i suchą fosą pomiędzy nimi. Bez zabudowań wewnątrz. Częściowo zachowany do dziś kształt i głębokość fosy, która wynosiła pierwotnie ok. 5,5 m. możemy zobaczyć na planie z 1824 r. w zbiorach Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Powierzchnia grodziska ma 3,2 ha – 205 m na osi północ-południe i 215 m na osi wschód-zachód.
W latach 1938-1995 teren grodziska był obiektem badań wykopaliskowych, w których wykryto wiele zabudowań prawdopodobnie gospodarczo-produkcyjnych, pozostałości chat, studni, fragmenty bruku kamiennego, majdan, a nawet resztki pieców dymarkowych. Odkryte chaty są dość specyficzne. W prostokątnym kształcie, półziemiankowe budynki te posiadały przedsionki lub dobudowane osłonięte wejścia. Całość wkopana jest w grunt do głębokości 1-1,5m. Do wnętrza prowadziło drewniane podłoże lub schody. Jak mogła wyglądać część zabudowy ponad ziemią do końca nie wiemy. Ciekawostką jest to, że spory fragment niemal identycznego obiektu odkryto 10 lat temu na ul. Wzgórze w pobliżu Zamku Sułkowskich. Idąc tym tropem warto zwrócić uwagę, że podobne obiekty odkryto również na terenach Czech i Moraw. Nie wiadomo jakie dokładnie funkcje mogły pełnić. Zakłada się z reguły, że w większości były to chaty mieszkalne.
Jaki charakter pełnił Gród jest rzeczą dyskusyjną. Najczęściej zakłada się że było to osiedle zamieszkałe, z funkcją rzemieślniczą, a dokładniej o specjalizacji metalurgicznej o czym wyraźnym świadectwem są oprócz odkryte piece dymarkowe o których już wspomnieliśmy odkrycia dużej ilości haków, gwoździ, a także groty, siekiery, bełty, topory, podkowy czy noże. Wśród znalezisk warto nadmienić, że odkryto też wiele fragmentów ceramiki, które po rekonstrukcji pokazały nam że były to głównie dzbany, misy, pokrywy czy pokrywy gliniane. Wszystkie te obiekty znajdują ścisłą analogie ze znaleziskami z terenów Moraw i Czech.
Przypuszcza się że nasza osada miała charakter związany z metalurgią dodatkowo dzięki śladom żużlu żelaznego znajdującego się na terenie Starego Bielska. Przede wszystkim to one wskazują na istnienie i wykorzystywanie zasobów okolicznych rud żelaza. Wiedzą o tym nawet współcześni mieszkańcy Starego Bielska, którzy jeszcze w XIX wieku wykorzystywali zachowane wybierzyska i sztolnie.
Ze względu na dogodne położenie szlaku handlowego w pobliżu – ul. Sobieskiego (1) gród mógł również pełnić funkcję handlową. Trasa prowadziła z Krakowa z której transportowano przede wszystkim sól z Wieliczki, czy Bochni przez Gród Starobielski, następnie Śląsk Cieszyński na Morawy, Czechy i do ówczesnej Italii.
Nie wiadomo do dzisiaj, jak należy łączyć tę osadę z miastem Bielskiem. Skoro budowano identyczne półziemianki w rejonach Wzgórza, gdzie stoi Zamek Sułkowskich być może w podobnym czasie powstawały dwie osady. Zakłada się też jednak, że mieszkańcy tych terenów masowo zaczęli przemieszczać się w rejony Zamku dopiero po całkowitym utraceniu swojej ufortyfikowanej osady w wyniku pożaru, które miało miejsce ok roku 1400. Wtedy grodzisko uległo doszczętnemu zniszczeniu.
W okresie wojny trzydziestoletniej przemierzający przez Bielsko Szwedzi prawdopodobnie wykorzystali gród jako miejsce obozowiska. Do dziś funkcjonuje wśród Bielszczan nazwa „Wał Szwedzki”.
W XVI w. założono dolny folwark starobielski, który połączony był z grodziskiem. W jego południowo-zachodniej części powstały zabudowania, zaadaptowane później na potrzeby parafii ewangelickiej, która w latach 1818–1827 wybudowała w ich sąsiedztwie kościół Jana Chrzciciela. W tym czasie obwałowania dawnej osady zostały już częściowo zadrzewione i w dużej mierze zniwelowane.
Jak widać geneza powstania grodu nie jest łatwa, dodać możemy również trudną do umiejscowienia w czasie budowlę, ale powstałą najprawdopodobniej w podobnym okresie – kościół św. Stanisława w Starym Bielsku znajdujący się na zachód od grodu (4), który jest bez wątpienia kolejnym najcenniejszym zabytkiem średniowiecznym na terenie naszego miasta. W przeciwieństwie do grodu przetrwał do dziś. Przypuszcza się też że pierwotnie konstrukcja kościoła mogła być drewniana. W ostatnich latach przeszedł on gruntowną renowację środka i dziś na nowo urzeka dyskretnym pięknem swego wnętrza.
Podsumowując nasz najstarszy zabytek najprawdopodobniej stanowił osiedle miejskie z rozbudowanym systemem obronnym, który mógł być centralnym punktem obronnym dla mieszkańców okolicznych otwartych osiedli. Ze względu na fakt występowania niskoprocentowych rud darniowych na tym obszarze mógł pełnić dodatkowo funkcję ośrodka produkcji rzemieślniczej, a dzięki szlaku Solnemu być może pełnił też jakiegoś rodzaju funkcję handlowe.
Powyższy projekt przedstawia jedynie wizualizację grodu, wyobrażenie jak mogła wyglądać część naszego miasta z perspektywy lotu ptaka nad grodziskiem w okresie średniowiecza. Uwzględniono tu przede wszystkim dzisiejszą ulicę Sobieskiego i dodatkowo widoczną w oddali dzisiejszą ulicę Cieszyńską, która w tym czasie mogła stanowić zwykłą, nie szczególnie rozległą szosę, by w wieku XVIII na polecenie cesarza Józefa II przekształcić się w „trakt cesarski” łączący Wiedeń z Krakowem.
- Solny szlak handlowy – obecnie ul. Jana III Sobieskiego
- Dzisiejsza ul. Cieszyńska
- Miejsce w którym dziś znajduje się rondo na Hulance
- Kościół św. Stanisława w Starym Bielsku